Među ljudima koji su obilježili zadarsku kulturnu scenu, posebno mjesto ima Nade (Natale) Piasevoli.
Bio je to živahan pjesnik, novinar i profesor, koji je gradski žamor i svakodnevicu pretočio u rimu – najprije na talijanskom, a onda i na zadarsko-venetskom vernakularu (lokalnom ili regionalnom govoru, govoru grada) kojim je ulica zaista govorila.
Rođen je 22. 12. 1844. godine u Zadru, gdje je završio školovanje i maturirao 1863. godine, kratko predavao u gimnaziji (1869./70.), bio neko vrijeme i svećenik, potom otišao na studij u Beč, gdje je studirao filologiju. Držao je katedre u gimnazijama na Korčuli, Šibeniku, a zatim i u Zadru.
Ostao je u Zadru, gdje je obnašao razne službe i neumorno i duhovito pisao u domaćim novinama te u brojnim časopisima za književnost, umjetnost i razbibrigu.
Pokrenuo je i vodio 1891. godine tjednik Zara – „obiteljski periodik, zanimljiv, poučan, humorističan”. Taj je list postao bogata zbirka zadarskog vernakulara: gotovo svaki broj nosio je dva njegova soneta, a prozne komentare objavljivao je pod potpisom „Vero Zaratin” (Pravi Zadranin). Stvorio je i dva pučka „promatrača” – El Gobo de piera i il Caucio – koji poput nekih lokalnih zafrkantata prate gradske teme i na šaljiv ih način komentiraju.
Piasevoli je bio autor niza pjesama. Pisao je stihove koji su uglazbljivani i pjevani: „Viva Zara” (glazba maestra Brede), „Arrivederci” (u čast barunu Luigiju Lapennu, glazba Leonea Levija), „Sì e No” (glazba Luigija Baucha) i naročito „El Cafè Zentral” (1891., za otvorenje kultnog gradskog okupljališta, također Levijeva glazba). Mnoge su skladbe osvajale nagrade na natječajima zadarskog Pjevačkog društva (Società Corale).
Pisao je i izvan novina, te je ostavio trag u književnosti, satiri i prigodnim izdanjima.
Pjesnik Kalelarge
Piasevoli je spojio pučku tradiciju i građansku svakodnevicu: ono što se govorilo po trgovima i kavanama pretvorio je u pjesmu i novinsku crticu. U njegovim stihovima čuju se koraci s Kalelarge, zveket čaša u kavani, dobacivanja s rive.
Prof. Coen kaže za Piasevolija da je bio zagriženi pušač i pivopija kao pravi Bavarac u doba Oktoberfesta, a poznat u cijelom gradu po svom đavolski vedrom duhu, te je desetljećima zabavljao i nasmijavao mali svijet duždevskoga grada. U jednoj je pjesmi Piasevoli opisao i svoj život:
“Se uno in mustaceti vedarè,
co l‘aria fra I pitoco e I gran signor
che sta o in ufizio, o in biraria, o in cafè,
che tanto à scrito e sempre xe in lavor.
Un che ga sempre piene le scarsele
de libri, carte, scartafazzi e farse,
un che no cura un boro la sua pele,
che no ga mai paura de amalarse,
uno che tosse e ga la vose ciara
disè: xe questo el Redator del Zara.
Lui i sui quarantazinque el ga passà
ma giovine el xe ancor in fede mia,
e de matina, apena che l s‘à alzà,
za ‘l diavolo ghe sona ave-maria.
Cerico‘l jera, a tempo ‘l s‘a spojà;
finidi i studi, lu xe andado via,
e, assolta a Vienna l‘università
el xe tornado indrio co molge e fia.
Dodes‘ani ‘l gà fato de suplente,
e a tuti ‘l ga servio for che a se stesso
Con tuto ziò no ghe importa gnente
e l‘alegria no la ghe manca istesso”
U prijevodu:
Ako vidiš čovjeka s brkovima,
s izgledom između siromaha i gospodina,
koji je čas u uredu, čas u pivnici ili kafiću,
koji je toliko pisao i uvijek nešto radi
onaj koji uvijek ima pune džepove
knjiga, papira, bilježnica i šala,
koji se ni najmanje ne brine za vlastitu kožu,
koji se nikada ne boji da će se razboljeti,
onaj koji kašlje, ali mu je glas jasan –
reci: to je urednik lista „Zara”.
Svoje četrdeset i pet prošao je,
ali, vjerujte meni, još je mlad duhom;
i čim se ujutro probudi,
već mu đavao zvoni „Zdravo Marijo”.
Klerik je bio ali se na vrijeme skinuo;
kad je završio studije, otišao je
i kad je dovršio sveučilište u Beču,
vratio se natrag sa ženom i kćeri
Dvanaest godina radio je kao zamjenik učitelja,
i svima je služio – osim samome sebi.
Ali svejedno, njemu to ništa ne smeta –
veselja mu nikad ne nedostaje!
Natale Piasevoli je umro 28. ožujka 1911. godine, nakon duge i teške bolesti, u 67. godini života.
Nade o Zadru
U nastavku donosimo jednu vedru i ritmičnu Piasevolijevu pjesmu koja, kako sam naslov kaže, govori o tome što imamo u Zadru te opisuje sadržaje i društveni život na kraju 19. stoljeća.
Nakon originalnog teksta pjesme, koji će sigurno biti puno zanimljiviji poznavateljima talijanskog jezika, donosimo i hrvatski prijevod. Svi znamo onu zanimljivu uzrečicu koja kaže:
„Prijevod je kao žena: ako je lijep, nije vjeran; ako je vjeran, nije lijep.”
Svejedno, uživajte u pjesmi našeg sugrađanina Nade Piasevolija, originalno objavljenoj u časopisu Zara 12. 12. 1891. godine. Zahvaljujemo se za pomoć na prijevodu pjesme našem sugrađaninu Walteru Matulichu, koji govori veneto-zaratinskim dijalektom kojim je pjesma pisana.
Cossa gavemo a Zara
Cossa gavemo a Zara, mi me son messo in testa
De dirve in quatro versi ogi cussi a la lesta
Zara, de la Dalmazia xe stada sempre el perno,
Perchè tuti i paroni ghe ga afidà ’l Governo.
Gavemo oltra ’l Governo diversi ospidaleti,
Tre o quatro pastizieri de paste e de confetei.
El Visio ga ’l suo Seljak, gavemo ’l Srpski Glas
L’archivio dele mape, l’indorador Dalmas.
Ghe xe la Katolicka, ghe xe tanti becheri
E fabrica de zera e ’l corpo dei pompieri.
Gavemo le maride, ghe xe la Smotra cara,
Gavemo el nostro Dalmat e po’ gavemo ’l Zara.
El Gospodarski List o ’l Boletino Agrario,
L’ufizio de ipoteche e ’l Grando semenario.
La sozietà del Sokol, tre grande spiziarie,
Ghe xe ’l Narodni List e do sole drogarie.
Gavemo anca Sior Todoro, ghe xe ’l Ramentator,
I frati baciochini e anca l’Avisator.
Gavemo ’l Koledar, gavemo ’l Dalmatin,
Gavemo in ’ogni cale le caneve del vin.
Ghe xe quatro modiste, la Giunta provinzial,
L’ospizio per i poveri e un Magazin del sal.
E po de la Finanza ghe xe la Direzion,
Gavemo l’Intendenza e tante Commission.
Gavemo i Gesuiti e i Frati franzescani.
Ghe xe la Dieta dalmata e un novo mazzacani.
Gavemo ’l Munizipio e ’l Tribunal d’Apelo,
La Sozietà Catolica e case de bordelo
Gavemo i zinque pozzi, gavemo do Procure
I libri tavolari e ’l giro de le mure.
La scola de le Munegh gavemo e ’l Tribunal
Gavemo do colone, ’l Zircolo Nazional
E la Pretura Urbana e do luganegheri,
Ghe xe la Pesa publica, ghe xe nove forneri.
Gavemo milionarii e quei che no ga un boro,
Ghe xe Curia catolica e grego Consistoro.
Ghe xe do machinisti, ghe xe tre capeleri
De negozianti un saco e do de botegheri.
De istà ghe xe ’l Giardin, gavemo anca un’Arena
E pol andar in Parco quei che no ga da zena.
Ghe xe la Zitaoniza e sie tipografie,
Ghe xe la Zitadela e zinque librarie.
Un gran mulin dal Godnig con fabrica de veri,
La fabrica de bigoli e zento calegheri.
Gavemo tre nodari, gavemo tre sensai,
Più ’l Bertoli e ’l Raimondi: la cassa dei malai.
La Sozietà operaia, la Nova tintoria
Gavemo ’l Borgo Erizzo, ghe xe la Zeraria.
Camera de Comerzio gavemo e tre preson,
Ghe xe la Riva vecia e ’l Campo San Simon.
Anca la nostra Lozza no xe da butar via,
La ne conserva i libri del nostro Paravia.
Gavemo l’aria pura, del zielo el bel soriso
Gavemo sete ciese e ’na via del Paradiso.
El publico mazzelo gavemo e l’elezion
E al dì del Corpusdomine ’na bula prussission.
Gavemo anca caìci e publico Barcagno
E tanti in piazza d’Erbe, che paga per un scagno.
Benefizenza publica gavemo e ’l Armamento
Gavemo Pontamica e ’l capo Spartivento.
Gavemo per i greghi palazo vescovil,
E po per i catolizzi un arivescovil.
Gavemo sete oresi e quatro orologieri
E botte a bizzefe e molti papuzzeri.
E po done del late gavemo e lavandere
E guardie de finanza al vecio Belvedere.
Le campanele eletriche funziona e no xe mal,
Gavemo maleposte e un mastro anca postal.
Ghe xe tante reliquie e tanti corpi santi
E quei che suga pele e fabrica de guanti.
Maestri po de musica gavemo e de capela
Ghe xe le Pompe funebri, la fabrica de tela.
Ghe xe do bagni publici e la Tesoraria
Ghe xe Capitanato, Dogana e Pulizia.
De libri ligadori gavemo e latoneri
E fabri e conzapiati, stagnari e anca seleri.
La machina el Comun ‘l la tien per zerti usi,
Ghe xe ’l Comizio agrario, gavemo anca i tre busi.
Gavemo la Piazzeta e ’l Corpo dei fachini
Un Forte a controscarpa, la Fossa e po i Fortini.
Gavemo le orfanele, l’Asilo anca infantil,
E molte Confraternite e ’l Novo campanil.
Sartori per i omini gavemo e do banchieri,
Gavemo anca i litografi, gavemo i giornalieri.
Ghe xe la Riva Nova, ghe xe ’l Cafe zentral,
Gavemo ’l Grand Hotel: ghe xe ’l Novo ospidal.
La fabrica de corde, boteri in quantità
E anca ’l Cafe dei speci, ma adesso l’xe serà.
El Superior Genasio e ’l Inferior real,
Gavemo ’l Preparandio e la Scola seral.
Gavemo la tedesca, la scola popolar,
E la scola croata; gavemo tanto mar.
Ghe xe scole private, ’l Museo de San Donà,
Camara de avocati e Monte de pietà.
Barbieri in ogni cale, la Porta teafarema
Gavemo e ’l giardin Wagner, del Diavol la caserma.
Ghe xe la Cale larga e la Porta marina,
El picolo Parigi, l’Hotel de la Mandina.
El Borgo ga le Pile, ghe xe la Paravia,
L’Ufizio de l’assagio e la Gendarmeria.
Ghe xe la Filarmonica e ’l Nobile casin.
La società de Paola e i bagni del Manzin.
Del Bovo anca la tore gavemo ’l Borgo interno
E un squero che lavora de istà come de inverno.
Fabriche de rosoli gavemo e de liquori
L’uffizio de le Imposte, la Piazza dei signori.
Gavemo la Puerizia e ’l Genio militar
Gavemo l’Aquedoto che i pozzi fa sugar.
La Direzion de poste, la Comission de ornato,
L’ufizio del Telegrafo e un Vizeconsolato.
Ghe xe e la Diligenza, gavemo i pescadori,
Domile sartorele e un corpo de cantori.
La Banda militar ghe xe e la zitadina,
L’Ufizio anca del porto e sanità marina.
Deposito de mobili e buli scarpelini
La riva de la legna e un bosco anca de pini,
Che ga tanta rasina, che no se pol fumar,
Perchè no ciapa fogo ’l Giardin del militar.
Gavemo do orologi che mai no fala l’ora
Gavemo ’l Porto vecio che mena dal Malora.
Pii su ghe xe ’l Petrich, vixin a Belafusa,
Dove che a mezzo Agosto la gente andar xe usa.
E Casa de ricovero gavemo e sacrestie,
Gavemo e i Albanesi e sete birarie.
Gavemo i Quartieroni, gavemo gobi e zoti
E per la gente povera gavemo anca i Ciozzoti.
Gavemo un bel Boscheto, ghe xe le Colovare
Gavemo anca un telefono e Scola de comare.
Ghe xe la Pescaria, gavemo i sonadori.
E, per guarir i sani, ghe xe tropi dottori.
El geto de confeti gavemo in carneval,
Pochi che parla ben e assai che parla mal.
Consorzio de impiegati gavemo e fabrizieri
E trentasie al Comuni xe i nostri consiglieri.
Gavemo anca l’Anagrafe per uso dei privati
E quantità de cani e quantità de gati.
Gavemo una gran cripta, gavemo un batistero
E po’ piú su’l Kotlar gavemo ’l Zimitero.
Forse qualcossa ancora, mi credo, ghe sarà
Che per combinazion me son dismentigà.
Se fa quel che se pol, bisogna esser discreti,
Che pochi xe i lavori, che fora i vien perfeti.
E se tropo slongada trovè sta litania,
Ve prego de scusarme, che no xe colpa mia.
Esser volevo curto, per non secar la gente,
Cradevo che quà a Zara gavemo poco o gnente.
E de la mia barcheta mi tiro indentro ’l remo
E son contento in anima de quelo che gavemo.
Nade Piasevoli
Hrvatski prijevod:
Što imamo u Zadru
Što imamo u Zadru, naumio sam si danas
U četiri stiha reći vam to ukratko i na brzinu.
Zadar je od Dalmacije uvijek bio osovina,
Jer su mu svi gospodari povjeravali Upravu.
Imamo osim (Gradske) Uprave razne male bolnice,
Tri–četiri slastičara za kolače i bombone.
Visio ima svoga „Seljaka“, imamo „Srpski glas“,
Arhiv katastarskih karata, pozlatara Dalmasa.
Tu je „Katolička“, ima mnogo mesara,
I tvornica svijeća i vatrogasnog zbora
Imamo manule, tu je Smotra draga
Imamo „Il Dalmatu”, a imamo i „Zaru”.
„Gospodarski list“ ili „Agrarni bilten“,
Ured za hipoteke i Veliko sjemenište.
Društvo „Sokol“, tri velike ljekarne,
Tu je „Narodni list“ i samo dvije drogerije.
Imamo i Šjora Todora, tu je „Ramentatore“,
tu su Fratri bogomoljci i „Avisatore“.
Imamo „Koledar“, imamo „Dalmatin“,
U svakoj ulici vinske konobe.
Ima četiri kitničarke, Pokrajinsko vijeće,
Ubožnice i Skladište soli.
A od Carinske Finance je tu Direkcija,
Imamo Financijsku Direkciju i razne Komisije.
Imamo Isusovce i Fratre franjevce,
tu je Dalmatinski sabor i jedan novi „macakan“.
Imamo Općinu i Apelacijski sud,
Katoličko društvo i javnih kuća.
Imamo (Trg) Pet bunara, imamo dva državna tužiteljstva,
Zemljišne knjige i obilazak zidina.
Imamo školu Časnih sestara i Sud,
Imamo dvije kolone, Nacionalno Društvo,
I Prekršajni sud (Preturu) i dva dimnjačara
Tu je javna vaga, tu su devet pekara.
Imamo milijunaše i one bez prebijene pare,
Katoličku kuriju i grčki konzistorij.
Imamo dva strojovođe, imamo tri klobučara
Vreću trgovaca, a dvije vreće dućandžija.
Ljeti je tu Perivoj, imamo i Arenu,
U Park mogu i oni koji nemaju za večeru.
Tu su „Čitaonica“ i šest tiskara,
Tu su Citadela i pet knjižare.
Veliki mlin Godniga s tvornicom stakla,
Tvornica “bigola” i stotinu postolara.
Imamo tri bilježnika, imamo tri mešetara,
Plus Bertola i Raimonda: socijalno osiguranje.
Radničko društvo, Novu kemijsku čistionicu,
Imamo Borgo Erizzo, i Cerariju.
Gospodarsku komoru imamo i tri tamnice,
Tu je Stara riva i Poljana sv. Šimuna.
Ni naša Loža nije za odbaciti,
Ona nam čuva knjige našeg Paravije.
Imamo čist zrak, s neba lijep osmijeh,
Imamo sedam crkava i jednu ulicu Raja
Javnu klaonicu imamo i izbore,
A na Tijelovo jednu lijepu procesiju.
Imamo i kaiće i javni prijelaz čamcem,
I mnogo onih na Zelenom Trgu što plaćaju za štand.
Imamo javnu dobrotvornost i Palaču “Armamento” /Naoružanje
Imamo Puntamiku i rt „Spartivento“.
Za pravoslavce imamo biskupsku palaču,
A za katolike jednu nadbiskupiju.
Imamo sedam zlatara i četiri urara,
Bačava u izobilju i mnogo papučara.
Mljekarice imamo i pralje
Te carinske stražare kod starog Belvedera.
Električna zvona rade i nije loše,
Imamo i malih poštanskih ureda i poštanskog majstora.
Mnogo je relikvija i svetih tijela,
I onih što suše kože i tvornicu rukavica.
Imamo učitelje glazbe i kapelnike,
Tu su pogrebna poduzeća i tvornica platna.
Dva javna kupališta su i Riznica,
Kapetanija, Carina i Policija.
Uvezivača knjiga imamo i limara,
Kovača i popravljača tanjura, vodoinstalatera i sedlara.
Općina drži auto koji služi za neke uporabe,
Tu je Poljoprivredna zadruga, a imamo i tri autobusa.
Imamo malu Pjacu i Društvo nosaća,
Utvrdu “Forte” sa potpornim zidom, “Fošu” i potom “Fortine”.
Imamo sirotice, Dječji vrtić,
Mnogo bratovština i Novi zvonik.
Krojače za muškarce imamo i dva bankara,
Imamo i litografe, imamo nadničare.
Tu je Nova riva, tu je kavana “Central”,
Imamo Grand Hotel: ima i Nove bolnice.
Tvornicu užadi, bačvare u obilju,
I „Kavanu zrcala“, ali je sad zatvorena.
Višu gimnaziju i Nižu realku,
Imamo Preparandiju i Večernju školu.
Imamo njemačku, pučku školu,
I hrvatsku školu; imamo i mnogo mora.
Imamo i privatnih škola, Muzej sv. Donata,
Odvjetničku komoru i Zalagaonicu.
Brijače u svakoj ulici, Kopnena vrata,
Imamo i Wagnerov perivoj, Đavolsku vojarnu.
Tu su Kalelarga i Morska vrata,
Mali Pariz, Hotel (izvjesne) Mandine.
Varoš ima Pile, tu je Paravia,
Ured za kušanje i Žandarmerija.
Filharmonija je tu i Plemićki kasino.
Društvo sv. Pavla i Manzinova kupališta.
Imamo i Bablju kulu, interni Varoš,
I škver što radi ljeti kao i zimi.
Tvornice rosolija imamo i likera,
Porezni ured, Gospodski Trg.
Imamo Djetinjstvo i Inženjeriju,
Imamo Akvedukt što suši bunare.
Poštansku direkciju, Komisiju za ures,
Telegrafski ured i jedan Vicekonzulat.
Tu su i Poštanska kola, imamo i ribare,
dvije tisuće (kućne) švelje i pjevački zbor.
Vojna je glazba tu i gradska,
Lućki ured i pomorskog zdravstva.
Skladište namještaja i vrsne klesare,
Obalu za drva i jednu borovu šumu,
Koja ima toliko smole da se ne smije pušiti,
Da ne plane Vojnički perivoj.
Imamo dva sata koji nikad ne pogriješe otkucati vrijeme,
Imamo Stari porat što vodi k Malori.
Gore su Petriči, blizu Belafuže,
Kamo se sred kolovoza ljudi običavaju uputiti.
I uboški dom imamo i sakristije,
Imamo i Albance i sedam pivnica.
Imamo i “Quartieroni”, imamo grbavce i šepave,
A za sirotinju imamo i Čožote.
Imamo jedan lijep “Boscheto”, tu su Kolovare,
Imamo i telefon i školu za primalje.
Tu je Ribarnica, imamo svirače.
A da se izliječe zdrave, previše je doktora.
Bacanje konfeta imamo na karnevalu,
Malo tko govori dobro, a puno ih govori loše.
Udruženje činovnika imamo i fabricijera,
A trideset i šest su nam gradski vijećnici.
Imamo i Matičnu službu za potrebe privatnika,
I mnoštvo pasa i mnoštvo mačaka.
Imamo veliku kriptu, imamo baptisterij,
A malo dalje od Kotlara imamo Groblje.
Možda još ponešto, vjerujem, i ima,
Što sam, slučajno, zaboravio.
Radi se koliko se može, valja biti razborit,
Jer malo je poslova što ispadaju savršeni.
Ako vam se ova litanija čini predugom,
Molim da mi oprostite, nije to moja krivica.
Htio sam biti kratak, da ne davim ljude,
Mislio sam da ovdje u Zadru imamo malo ili ništa.
I povlačim veslo u svoju barkicu,
I u duši sam sretan s onim što imamo.
Izvor:
1. Nade Piasevoli – vernakularna sonetna apoteoza Zadru u periodiku Zara (1891.), u: Slatkost bašćine. Zbornik u čast Tihomilu Maštroviću, ur. Robert Bacalja, Sveučilište u Zadru; Fakultet filozofije i religijskih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, Zadar, 2023., str. 155-172. ISBN 978-953-331-416-7 (koautor: Ž. Nižić)
2. Gastone Coen, C‘era una volta una ducal citta, Zajednica Talijana Zadar, 2008.
3. Časopis Il Dalmata. DIKAZ digitalni repozitoriji Znanstvene knjižnice Sveučilišta u Zadru.
4. Časopis Zara. DIKAZ digitalni repozitoriji Znanstvene knjižnice Sveučilišta u Zadru.
5. Burić Ćenan, Katica. “Dokumentalistički pristup i obrada informacija o glazbenom životu grada Zadra od 1860. do Prvoga svjetskog rata.” Disertacija, Sveučilište u Zadru, 2016.
